Edebifikir Kitap Pusulası: Ermeni Meselesi

Dosyamızın yeni listesini Ömer Ertük hazırladı: Ermeni Meselesi.

***

Giriş

Dokuz küsur asır Anadolu coğrafyasında birlikte yaşamış iki toplum olan Türk ve Ermeni milletleri XIX. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren Batılı devletler tarafından birbirilerine düşman edilmeye çalışıldı. 1789 yılında meydana gelen ve bir süre sonra hemen bütün dünyada milliyet/ulus söylemiyle ayrılıkçı isyanlara sebep olan Fransız İhtilali, Ermeni çetelerinin çıkaracağı isyanın dayanağı haline geldi. Avrupalı devletlerin 1815 Viyana Kongresi’nde gündeme getirdikleri Şark Meselesi’nin meşruiyetini sağlamak adına Ermeniler bir koz olarak kullanıldı. Ardından XIX. yüzyılın son çeyreğinde 1877-78 Osmanlı-Rus savaşı sonrasında imzalanan Ayestefanos antlaşmasının 16. maddesinde Ermeniler doğrudan zikredilerek dünya gündemine resmi olarak taşınmış oldu. Fakat bu antlaşmanın diğer Batılı devletlerin çıkarlarına ters düşen yanları Berlin Antlaşması’nın imzalanmasına yol açtı ve Ermeni sorunu bu antlaşmanın da 61. maddesi olarak gündemde tutulmaya devam edildi. Ermenilerin özerklik isteği, Rusya’nın kendi topraklarındaki Ermenilerin de bu isteğe kapılmasından endişe duyduğu için Ruslar tarafından kabul görmemiş ve fakat Doğu Anadolu’da Ermenilere yönelik ıslahat çalışmaları yapılması kararlaştırılmıştı.

1880 yılında İngiltere başkanlığına gelen Gladstone Ermeni ıslahatı konusunu sürekli gündemde tutmuş ve Osmanlı’da bulunan İngiliz elçilerine bu konuyu takip etmeleri talimatı vermişti. Rusya’nın Doğu Anadolu’da nüfuzunu kırmak amacıyla düvel-i muazzama, Ermeni ıslahatı konusunda büyük çaba sarf ederken, bünyesindeki Ermenileri tahrik edeceği gerekçesiyle Rusya ihtiyatlı ve soğukkanlı tutumunu sürdürmüştü. Bu bağlamda Ermenileri etnik değil, Ortodoksluk temelinde dini bir kimlikle tanımlamaya bilhassa özen göstermişti. Öte yandan Almanya ve onunla aynı çizgide hareket eden Avusturya, yine ihtiyatlı bir yol tutarak Ermeni ıslahatı konusunda Bâbıâli’ye aşırı baskı yapılmasına destek vermekten kaçındı. Meseleyi, daha ziyade mezhep boyutunda Katolik Ermeniler bağlamında değerlendiren Fransa ise konuya duyarsız kalmadıysa da Tunus’u işgal hazırlığında olduğundan, Ermenilerin beklentilerini karşılayacak derecede ilgi göstermedi. Tüm bu tutumlardan da anlaşılacağı üzere; Ermeniler, doğrudan gözetilip düşünüldükleri için değil, Batılı devletlerin çıkarlarına hizmet edecek bir millet olarak görüldükleri için bağımsızlık adı altında onlarca isyana teşvik edildiler.

Bu şartlar altında ve dış destekli stratejik planlama doğrultusunda, yaklaşık 12 yıllık hazırlık döneminden sonra Ermeniler ses getirecek eylem sürecini başlattılar: Erzurum Ayaklanması (1890), Kumkapı Hadisesi (1890), Birinci Sason Hadisesi (1894), Bâbıâli Nümayişi (1895), Zeytun ve Van İsyanları (1895-1896), Osmanlı Bankası Vak’âsı (1896), İkinci Sason Hadisesi (1897), II. Abdülhamid’e Suikast Teşebbüsü (1905) ve Adana Olayları (1909) bu süreçteki önemli hadiselerdendir. Tüm bu isyanlar Batılı Devletlerin de destekleriyle çıkarılmış ve Ermeniler Osmanlı’dan kopartılarak kendi çıkarları doğrultusunda kullanılmak istenmişti.

Ve en nihayetinde I. Cihan Harbi esnasında Ermeni komiteleri ve bunlara destek veren bir kısım Ermeni, Rus ordusu safına geçerek özellikle Doğu Anadolu’da Türk ordusunu iki ateş arasında bırakmışlardı. Buna ek olarak özellikle 1915 yılı Van Katliamı Ermeni vahşetinin ne derece arttığını göstermişti. Osmanlı Devleti bu durum karşısında birçok devletin savaş esnasında kendi varlığını tehdit eden unsurların kendi toprakları içerisinde başka yere göç ettirilmesi politikasını izleyerek Göç ve İskân kanunu çıkarmak zorunda kaldı. Fakat bu kanun I. Cihan Harbi’nden sonra Ermenileri kırmaya yönelik bir karar olarak dünya kamuoyuna yansıtıldı ve her zamanki gibi Ermenileri kullanan Batılı devletlerce dünyada büyük bir propaganda haline getirildi.

Biz bu bağlamda Ermeni meselesinin dünü ve bugününün doğru anlaşılması adına yirmi beş kitaptan müteşekkil bir liste hazırladık. Bu liste meselenin her yönüne vukufiyet sağlayacaktır diye bir iddiadan ziyade, meselenin ana hatlarıyla bilinmesini sağlamaya yöneliktir.

Ermeni Meselesi Kitap Pusulası

1. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi – Esat Uras

2. Ermeni Dosyası – Kâmuran Gürün

3. The Armenian Question – Mim Kemal Öke

4. Mavi Kitap – James Bryce, Arnold Toynbee (Bu kitap İngiliz Emperyalizmine hizmet etmek adına hazırlanmış bir proje kitaptır. Okunurken bu detay göz önünde bulundurulmalıdır.)

5. Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları – Devlet Arşivleri Başkanlığı

6. Zoraki İttifaktan Yol Ayrımına İttihat Terakki ve Ermeniler – Nejla Günay

7. Ermeni Sorunu ve Almanya – Selami Kılıç

8. Ermeni Komitalarının Amal ve Harekât-ı İhtilaliyeleri – Hazırlayan: Erdoğan Cengiz

9. Maraş’ta Ermeniler ve Zeytun İsyanları – Nejla Günay

10. 1896 Osmanlı Bankası Baskını – Fikrettin Yavuz

11. Ermeni Kürt İlişkileri (1908-1920) – Dr. Güzin Çaykıran

12. İngiliz Gizli Belgelerine Göre Adana’da Vuku Bulan Türk-Ermeni Olayları – Salâhi R. Sonyel

13. Ermeniler Hakkında İngiliz Belgeleri (1896-1918) – Hazırlayan: Muammer Demirel

14. Ermenilere Yönelik Ermeni Suikastleri – Recep Karacakaya

15. Millet-i Sadıkada İsyan Ermeni Komitacıların Gizli Mektupları (1878-1923) – Haluk Selvi

16. Vilayat-ı Şarkiye Mültecileri Unutulmuş Bir Göç Trajedisi (1915-1923) – Tuncay Öğün

17. Türkler-Ermeniler ve Avrupa – Hazırlayan: Bayram Kodaman

18. Rus Yarbayın Ağzından Türklere Karşı Ermeni Vahşeti – Muhittin Nalbantoğlu

19. Ermenilerin Zorunlu Göçü – Kemal Çiçek

20. Türkler ve Ermeniler – Justin McCharty

21. Amerika’daki Türk İmgesi – Justin McCharty

22. Talat Paşa’nın Evrak-ı Metrukesi – Murat Bardakçı

23. Talat Paşa’nın Anıları – Hazırlayan: Alpay Kabacalı

24. Taşnak Partisinin Yapacağı Bir Şey Yok – Ovanes Kaçaznuni

25. Türk Ermeni İlişkilerinin Yarını – Editörler: Yüksel Çelik, Cengiz Tomar, Okan Yeşilot



Diğer Kitap Pusulalarımız

Felsefe
Edebî Mektuplar
Tasavvufî Mektuplar
Seyahat
Dünya Tarihi
Necip Fazıl
Mustafa Kemal
Nurettin Topçu
Sezai Karakoç
Sanat Tarihi
Cumhuriyet Tarihi
İslam Felsefesi
Tasavvuf
Yeni Türk Edebiyatı
Sosyoloji
Medeniyet
Poetika
Osmanlı Tarihi
İsbât-ı Vâcib
Ramazan Kitaplığı
İttihad ve Terakki
Çocuk Edebiyatı
Klasik Mantık
Divan Şiiri
Ahlak
Hatırat
Arayış
İstanbul
Mehmed Âkif

DİĞER YAZILAR

1 Yorum

  • çerçi , 17/06/2024

    Vay, çok iyi oldu bu.
    Ben de şu kaynakları not almıştım okumak, izlemek vs için:
    :: Anneannem, Fethiye Çetin
    :: Etyen Mahçupyan kitapları
    :: Samiha Ayverdi, Türkiye’nin Ermeni Meselesi
    :: Bir Zamanlar Ermeniler Vardı, Birikim Yayınları
    :: Konu ile ilgili TRT Avaz Belgesel Serisi
    :: Agos gazetesi, web sitesi
    :: Türkiye Ermenilerini Duymak, Tesev

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir