Eleştirel Düşünme dersinin altıncı oturumu, 7 Haziran Çarşamba günü İstanbul Mostar Gençlik Derneği’nde yapıldı. Sulhi Ceylan bu derste safsata çeşitlerini anlattı.
***
SAFSATA ÇEŞİTLERİ
| Biçimsel Safsatalar | Serbest Safsatalar |
|
Öncüllerin biri yanlış bilgi veriyorsa biçimsel safsatadır. |
Kelime ve gramer yanlışları, yanlış ifade ve yanlış vurgu söz konusu ise serbest safsata olur. |
|
Sonuç öncülleri izlemiyor; öncüllerden o sonuç çıkmaz. |
Konudan sapma vardır. |
| Örnek:
Tüm kuşlar uçar. |
Örnek:
Her piyanist piyano çalar. |
| Tüm kuşlar uçmaz. Çoğu kuşların uçtuğunu biliyoruz. Tavuk, devekuşu gibi kuşlar uçamadıklarından dolayı tüm kuşlar uçar diyemiyoruz. Bu yüzden yanlış öncül bizi yanlış sonuca götürür. |
Eş sesli hatalar, gramer hataları gibi hataların bulunduğu serbest safsata grubudur dedik. Burada “çalmak” fiili iki farklı anlamda kullanılmış ve bu sebeple safsata olmuş. |
1. Adam Karalama (Adhominem) Safsatası: İddiaya değil, iddia edene yönelmek. Yani konuyu terk edip sözün kimin söylediğine bakmak.
Ali “Z” iddiasında bulunuyor. Ayşe, “Z” iddiasına yöneleceğine direkt Ali’ye yönelik iddialarda bulunuyor.
Örnek: Tayyib, liseli bir öğrenci. Eğitim politikaları hakkında bir şeyler söylüyor. Ömer Faruk ise Tayyib’in iddiaları yerine “Tayyib bir liseli, eğitim politikalarından ne anlar!” diyerek iddiaya değil iddia edene yönelik karalamada bulunuyor.
2. Tukaka Safsatası: Karalama safsatasının bir çeşididir.
Örnek:
Doktor: Spor yapmanız gerekiyor yoksa öleceksiniz.
Hasta: Ama siz de spor yapmıyorsunuz ama bana spor yapın diyorsunuz.
Burada konudan uzaklaşıp doktoru karalama safsatası yapılmıştır.
3. Korkuluk Safsatası: Burada da konudan ayrılıp dikkatleri daha önemli bir konuya çekerek aradan sıyrılmaya amaçlayan bir safsata sözkonusudur.
Örnek:
Ayşe: İşe gitmen lâzım yoksa kiranı ödeyemezsin.
Adem: Dünyada dakikada 120 kişi ölüyor, sen işten bahsediyorsun.
Adem konuyu değiştirdi ve dikkatleri evrensel bir meseleye çekti. Böylece işe gitmekten sıyrılmak istiyor.
4. Salsüpür Genelleme Safsatası: Özel bir durumu genelleştirmek. Tikelden yola çıkarak tümel hakkında karar vermek.
Örnek:
Babam 80 yaşına geldi. Bu yaşına içtiği her çay bardağına 3 şeker kattı.
O hâlde şeker zararsızdır.
Şekerin zararsız olduğu kanısına, babasından hareketle tüm insanlar için zararsız olduğu sonucuna verdi. Hâlbuki bir tek örnekten yola çıkılarak genel hakkında yorum yapılmaz.
5. Aceleci Genelleme: Çok hızlı bir şekilde sonuca varmak, yani yeterince delil olmadan sonuca ulaşmaktır.
Örnek:
Feyyaz ile bir kere görüştüm. Gayet iyi ve dürüst biriydi.
Onunla bir iş yapılır.
Bu örnekte aklın yerini duygular almış. Yeterli seviyede bir tanışıklık olmamasına rağmen birisinin iyi olduğuna karar verilmiş. Dış görünümünün güvenilir hissi uyandırması da insandaki duygusal yönü öne çıkararak olumlu karar almaya yönlendirir.
6. Sahte İkilem Safsatası: Aslında pek çok alternatifi olabilecek bir konuyu sadece iki sonucu varmış gibi gösterme safsatasıdır.
Örnek:
X partisine oy verdiğine göre hainsin.
Bu bir safsatadır. X partisine oy veren herkesin hain olduğuna dair bir veri bulunmamakta. Bu yüzden X partisine oy veren milliyetçi de olabilir. Burada kişi iki seçenek arasında bırakılıyor. Hâlbuki üçüncü, dördüncü alternatifler de olabilir.
7. İndirgeme Safsatası: Bütünde olan bir özelliğin tek tek her parçada olduğunu düşünmek.
Örnek:
Avukatlar yalancıdır.
Ahmet avukat.
O zaman Ahmet de yalancıdır.
Bir genelleme hatası daha.
8. Çetecilik Safsatası: Çoğunluk haklıdır safsatası. Sürü psikolojisi bunun güzel bir örneği olabilir. “İlk yardan atlayan koyun, bir şey biliyordur da atlamıştır.”
Örnek:
“Sevda Sözleri” bir yıl içinde en çok baskı yapan şiir kitabıdır.
O halde en çok satıldığı için en iyi şiir kitabıdır.
9. Kanıtlama Yükü Safsatası: Bir iddiayı yanlışlayabilecek kanıtların olmamasına dayanarak haklı olduğunu iddia etmek. Kişi, iddiasının yanlışlanamadığı için doğru olduğunu savunmaktadır.
Örnek:
“Tanrı’nın varlığına dair konuştuk.
Tanrı’nın varlığına dair deliller yetersiz çıktı.
O hâlde Tanrı yoktur.”
Tanrı’nın var olduğuna dair argümanların başarısız olması, Tanrı’nın yokluğunu ispatlamaz.
10. Hatalı Neden Safsatası: Art arda gerçekleşen iki olay arasında bağlantı olmamasına rağmen bir bağ kurma sonucu ortaya çıkan safsatalardır.
Örnek:
Bu merdivenin altından geçenlerin başına bir şey geliyor.
O halde bu merdiven uğursuz olmalı.
Burada iki olay sözkonusu. İlki merdivenin altından geçmek. Diğeri ise kişinin merdivenin altından geçtikten sonra başına bir şey gelmesi. Hâlbuki bu iki olayın arasında nedensellik bağı yok. Ama peşpeşe gelmesi sebebiyle insanı arasında bir bağ varmış safsatasına götürebiliyor.
11. Kısırdöngü Safsatası: Bir iddiayı kendi varsayımıyla desteklemeye çalışıyorsanız, argümanınız döngüsel olur. Yani iddianız, ispatlamaya çalıştığı şeye dayanmıştır. Bazen, iddianın farklı bir cümleyle söylenmesiyle de kısırdöngüye girilebilir.
Örnekler:
Ben dürüst biriyim. Söylediklerimin hiçbiri yalan değil.
İlim bilgidir. Bilgi ilimdir.
12. Acındırma Safsatası: Duyguları öne çıkartmaya yönelik safsatadır. Birinin haklılığını kanıtlamak için karşısındaki kişinin merhamet duygularına hitap etmesidir.
Örnek:
Beni işten çıkartmayın.
Çünkü eşim vefat etti ve üç çocuğuma ben bakıyorum.
Beni işten çıkarırsanız çocuklarıma kim bakacak!
13. Kumarbaz Safsatası: İstatistiksel hata safsatalarındandır. Bir olayın eskiden seyrek olarak gerçekleşmiş olmasına dayanarak, ileride daha büyük olasılıkla gerçekleşeceğine inanma safsatasıdır.
Örnekler:
Bu yıl üniversite sınavını kazanacağım.
5 yıldır YKS sınavına giriyor ve kazanamıyorum.
Artık kazanma ihtimalim çok yüksek.
15 gündür kar yağıyor, yarın hava güneşli olur artık.
Safsataları Bilmenin Faydaları
*Safsataları bilmenin en büyük faydası, kandırılmaktan korunmadır.
*Safsataları bilen biri, kendisine sunulan argümanların delillerini değerlendirme becerisi elde eder.
*Yanlışa düşeceği yerleri bilen kişi, bu yerlere yönelik önlem alır.
* Siyasetçi ve reklamcıların dolduruşuna gelmeyi engeller.
* Dil oyunlarına kanmayı engeller.
* Doğru düşünmeyi sağlar.
* Herhangi bir meselede yeterince kanıt yoksa acele etmemeyi sağlar.
Geniş bilgi için Yasin Ramazan’ın “Düşünmenin Alfabesi” kitabına bakabilirsiniz.
Aktaran: Adem Suvağcı
Eleştirel Düşünme Ders Notları – 1
Eleştirel Düşünme Ders Notları – 2
Eleştirel Düşünme Ders Notları – 3
Eleştirel Düşünme Ders Notları – 4
Eleştirel Düşünme Ders Notları – 5
Eleştirel Düşünme Ders Notları – 6
Eleştirel Düşünme Ders Notları – 7
