Eleştirel Düşünme Ders Notları – 5

Eleştirel Düşünme Dersinin beşinci oturumu, 31 Mayıs Çarşamba günü İstanbul Mostar Gençlik Derneği’nde yapıldı. Sulhi Ceylan bu derste “Sokratik sorgulama” yöntemini anlatıp “safsata” konusuna giriş yaptı.

***

İmam Gazali hazretlerinin bir sözü ile derse giriş yapalım: “Nazarî/düşünsel bilgiler insanlara fıtrat ve yaratılıştan hazır olarak verilmediği için bu bilgilerin kaçınılmaz olarak sonradan öğrenilip elde edilmesi gerekir. Zira herkes bu öğrenim işini hakkıyla yerine getiremez ve talep edilen şeye ulaşmak için yol bulamaz; bir yola giren herkes yetkinleşmeye imkân bulamaz ve yetkinliğin zirvesine ulaşamadığı halde bu hususta yanılmadığından da emin olamaz. Doğruya benzeyene ulaştığını zanneden herkesin, seraba kapılmadığının güvencesi yoktur.” (Mi’yâru’l-İlm)

İnsan, doğar doğmaz düşünsel bilgilere ulaşamaz. Düşünsel bilgilere ulaşmak bir süreci gerektirir. Bunun için soyut düşünme becerisine geçmek lazım. Fakat her soyut düşünme becerisine ulaşan da düşünmenin hakkını veremeyebilir. Dolayısıyla bu durumdaki birisi düşünsel bilgileri yeterince anlayamayabilir.

İnsan her konuda hata yapabilir, bir konuda yanlış sonuca varabilir. Zaten mantık ilmi de bunun için var. Eleştirel düşünce dersinin de sebebi bu. Doğru düşünmeyi, doğru akıl yürütmeyi öğrenmek ve olaylara eleştirel bakabilmek için… Yukarıdaki sözü özetlersek; aklın gramerini öğrenmemiz lazım. Aklın grameri ise mantıktır.

Rasyonalizasyon aklîleştirme işlemidir. Davranışlarımızı tutarlı bir sonuca bağlamak istemektir. İnsanoğlu yaptığı her davranışı aklîleştirmek ister. “Kedi ulaşamadığı ciğere murdar der.” atasözü buna çok iyi bir örmek. Burada bir rasyonalizasyon örneği var. Kedi ciğeri isteyip ulaşamamasından dolayı ciğeri murdar olarak nitelendiriyor. Eylemsizliğini, beceriksizliğini rasyonel hâle getiriyor ve bir açıklama elde edip tatmin oluyor.

Bir başka örnek: Amerika’da, 2. Dünya Savaşı sonrası askerlerin psikolojik destek gördükleri bir hastanede çalışan doktor Benjamin Simon, hastalar üzerinde bir deney gerçekleştiriyor. Askerleri hipnoz tekniğiyle tedavi eden doktor, hipnoz etkisindeki askerlere, “Alman kelimesini duyduğunuz anda “heil hitler” selamı vereceksiniz.” diyor. Hipnoz etkisinden çıkan askerlerle bir müddet Nazi zulmünden ve savaştan bahseden doktor, birden “Alman” kelimesini söylüyor ve gruptaki herkes bir anda hitler selamı veriyor. Doktor, askerlere neden böyle bir şey yaptıklarını sorduğunda ise rasyonelleşmenin bariz cevaplarını duyuyor: “Onlarla dalga geçmek için yaptım”, “Ne kadar robot göründüklerini göstermek için yaptım bunu”, “Ben bunu küfür sanıyordum, öyle değil miymiş?” Hâlbuki yaptıkları şeyin sebeplerini bilmiyorlar fakat yaptıklarının bilincindeler. Hayatlarına devam edebilmek için bu durumu aklîleştirmek zorundalar. İnsan, her fiilini sahiplenir, sahiplenince onu aklîleştirir ve böylece hayatına devam eder.

Sokratik Sorgulama

Ünlü Yunanlı düşünür Sokrates M.Ö. 469-399 yılları arasında yaşamış yetiştirdiği öğrencilerle tarihe geçmiş bir filozoftur. Platon’un üstadı olan Sokrates, herhangi bir metin yazmamış ve zamanının çoğunu çarşıda gençlerle tartışarak ve böylelikle onları yetiştirerek geçirmiştir.

Sokrates deyince aklımıza “doğurtma” yöntemi gelir. Annesi, ebe olduğu için bu ismi koymuş olsa gerek. İşte bu yönteme göre insan kendinde olmayan bir şeyi bilemez ama kendinde olanın farkında olmayabilir. Burada devreye anımsama (anmnesis) kuramı girer. Sokrates muhatabına sürekli sorular sorarak cevabın yeni soruları, yeni sorunların da başka cevapları doğurduğunu gösterir. Böylece kişi anlamı kendinden çıkarmış olur. Yani Sokrates, öncelikle soru sorarak karşısındakinin bildiği şeyleri bilmediğini gösteriyor sonra da soru-cevap tekniği ile ilerleyerek doğruyu yine kendisine bulduruyor. Adeta muhatabının zihnine girerek oradaki bilgileri açığa çıkartıyor. “Sorgulanmamış hayat, yaşamaya değmez!”

Kaan H. Ökten’in Twitter hesabında paylaştığı “Sokratik Sorgulama Tekniği”:

Safsata

Arapçası kıyas-ı batıl ya da mugalata. Akıl yürütmedeki yanlış kıyaslar… Bir düşünceyi ortaya koyarken yapılan yanlış çıkarımlara safsata denir. Geçerli ve ikna edici gibi gözüken fakat yakından bakıldığında yanlış olan kıyastır. Kısacası, kusurlu akıl yürütme sistematiği uygulanıyor. Yanlış olan vehmi öncüller kesin doğru olarak kabul ediliyor.

Safsatanın ilk gayesi çürütmedir. Sokakta, kahvede, hatta televizyon programlarında bile karşılaşıyoruz bu tarz durumlarla. İkinci gayesi, şaşırtmadır. İnsanın iki çelişik karar arasında kalmasıdır. Safsatacı, iki çeşit görüşten önce birini öne sürer, daha sonra çelişiğin doğru olduğunu söyleyerek muhatabını şaşkınlık içinde bırakır. Bir diğer gayesi de susturmaktır. Hakikatin hiçbir önemi yok. Bir dizide geçen replikte söylendiği gibi: “Gerçeklerin bir önemi yok, genel kanı neyse onu yaşıyoruz zaten.”

Peki, biz neden safsata öğreniyoruz? Kandırılmayalım diye. Safsatayı bilmezsek kandırılırız. Bu konuda en iyi safsatacılar, hitabeti iyi olan siyasetçilerdir. Bir örnek verelim: ABD başkanı Ronald Reagan, 69 yaşında başkan seçilmeden önce genç rakibi Jimmy Carter ile bir televizyon programına katılır. Moderatör, “Efendim, yaşınız 70’e geldi. Ülkenin bu kadar yükünü taşımaya ne bedeniniz ne de zihniniz elverişli değil. Bu kadar yükün altından nasıl kalkacaksınız?” Ronald, bu soruya şu cevabı veriyor: “Ben dünyanın değişen siyasetini, değişen koşulları gördükçe bu genç rakibime üzülüyorum. Bu kadar yükün altından nasıl çıkacak ve ülkeyi nasıl yönetecek.” Bu cevap ile Reagan rakibini saf dışı bıraktı seçimi kazandı. İşte safsatayı bilmek bizleri kandırılmaktan koruyor, muhakeme gücünü artırıyor, tedbirli olmayı önceliyor ve dil oyunlarına gelmemeyi sağlıyor. Ve Ronald Reagan cevabının hiçbir değeri olmadığını fark ettiriyor.

Safsata Karşısında Yanlışa Düşme Nedenleri