Eleştirel Düşünme Ders Notları – 2

Eleştirel Düşünme Dersinin ikinci oturumu, 10 Mayıs Çarşamba günü İstanbul Mostar Gençlik Derneği’nde yapıldı. Sulhi Ceylan bu derste eleştirel düşünmenin işlevi, eleştirel bir düşünürde olması gereken özellikler ve eleştirel düşünme becerileri için gereken rasyonel tutumlardan bahsetti.

***

Aristoteles’e göre bir şeyin var olmasını sağlayan dört neden vardır. Bir şeyi bilmek nedenleri bilmektir.

Maddi Neden
Formel (şeklî) Neden
Etken Neden
Ereksel (Amaçsal) Neden

Önümüzde duran masadan hareketle bu dört nedene örnek verelim.

Maddi neden, bir şeyin hangi maddeden yapıldığıdır. Önümüzde duran masa neyden yapılıyor, ağaçtan. O zaman masanın maddi nedeni ağaçtır.

Formel neden, var olan bir şeyin zihinde bir forma sahip olmasıdır. Örneğimiz masaydı. Masanın formel nedeni masa olmaklık. Masa olmanın bir formu var. Üzerine bir şeyler konulabilen, üzerinde bir şeyler yazılıp çizilebilen yahut yemek yenilebilen düz bir zemin ve dört ayağa sahip olmak… Az çok tüm masalar böyledir. Bir marangoz, masa yapmak istediği zaman zihnindeki masa olmaklık formunu kullanıyor.

Etken neden, bir şeyin bir failden, bir özneden etkilenmesidir. Ağacın masa hâline gelmesi için bir faile ihtiyaç var. Kim o? Marangoz elbette. Marangoz, tahtayı masa olması yolunda etkiliyor, şekil veriyor ve masa oluyor. Kâinatı düşünelim. Etkeni nedir? Tanrı, yani faili mutlak.

Ereksel (amaçsal) neden, bir şeyin var olabilmesi için sahip olduğu nedendir. Yani, bir şeyin bir amacı olması lâzım. Masanın var olabilmesi için bir amaca sahip olması gerekiyor, bir şeye hizmet etmesi gerekiyor. İşte bu masanın ereksel nedeni üzerine bir şeylerin konması, üstünde yemek yenilmesi vb. Aristo, bir şeyi bilmek bu dört şeyi bilmektir diyor kısaca.

Bilgi hayatımızın tamamında etkili. Her şey ama her şey bilgi üzerine kurulu. Bilmeden hiçbir şey yapmıyoruz. Geçen hafta verdiğimiz temiz su örneğini hatırlayalım. Temiz suyu içerken fayda sağlayacağını bildiğimiz için içiyoruz. Ve bunu sürekli yaptığımız için artık düşünmüyormuşuz gibi oluyor. Fakat her su içmemiz bu bilgiye dayanıyor.

Heidegger ne diyor, peki? “En çok düşünülmesi gereken şey, hâlâ düşünmediğimizdir.” Şöyle yorumlayabiliriz, insan her ne kadar düşünen canlı olarak tanımlansa da Heidegger bu konuya bir ünlem koyuyor. Çünkü insan hakikatte çok az düşünüyor. O hâlde çok az düşündüğümüz üzerine düşünmemiz lâzım ki, düşünceye varabilelim. İnsan düşünmeyle tanımlanan bir varlık. Dolayısıyla, düşünmeden ne kadar uzaklaşırsa insanlığından da o kadar uzaklaşır. Masa örneğinden de bu konuya değinelim. Masa, masa olmaklığıyla tanımlanan bir varlık. Masa olmaklıktan ne kadar uzaklaşırsa masa olmaktan uzaklaşmış olur. Yani masanın bir ayağı kırılınca artık masa olmaklıktan uzaklaşmış olacaktır çünkü amacını yerine getiremeyecektir. İnsan için de buradaki örnek akıl! İnsan aklını ne kadar az kullanırsa insanlığını da o kadar kaybetmiş olur. Hayvanla aramızdaki tek farkımız akıl zaten. Yeme, içme, üreme, neslini devam ettirme gibi konularda aynıyız, hiç fark yok. Filozoflar diyor ki, insanın, bu dört nedeni bir araya getirip düşünmeye yaklaşmasıyla insan olmaklığı artıyor; bunlardan uzaklaşmasıyla da insan olmaklığından uzaklaşıyor.

Zihni Tembellik

Düşünceden uzaklaşmak, sadece his ve duygular ile bir hayat sürmek zihni tembellik doğurur. Aristoteles bu tarz bir hayat için “Öküz hayatı!” diyor. Başka bir düşünür de konuya açıklık getiriyor; “Net bir şekilde düşünme çok nadirdir. Yalın bir düşünme de bir o kadar nadirdir. Hemen hepimiz zamanımızın çoğunu bütünüyle düşünmeyiz. İnanır ve hissederiz, fakat düşünmeyiz.” Peki, neden? Alışkanlıklardan, sorgulamaktan, aklın eşlik ettiği bağımlılıklardan, zihin konforunu bozmak istememekten, menfaat kaybına uğrama korkusundan, gerçeklerin ağırlığından, gelenek baskısından vb. sebeplerden ötürü insan düşünmeyle arasına mesafe koyabiliyor.

Eleştirel Düşünme

Eleştiri, bir rivayete göre eleme kökünden müştak. Eleştiri, istenmeyen unsurların çıkarılması, hak ile batılın birbirinden ayırt edilmesi, doğruyu ve gerçeği, iyiyi ve hakkı bulmayı amaçlayan bir eylem. Aslında eleştirmek, ayırt etmektir, filtrelemektir. Eleştirel düşünme ise düşünmeyi ayırt etmek, elekten geçirip o düşüncenin; “Tutarlı mı?”, “Mantıklı mı?”, “Doğru mu?”, “Faydalı mı?” olduğuna karar vermekten ibaret.

Eleştirel düşünme bir analiz eylemidir. Yani, düşünceyi adeta çözümlüyoruz, çözüyoruz, analiz ediyoruz, çeşitli filtremeler uyguluyoruz ve onun hakkında bir değer ve yargıya varıyoruz.

Eleştirel düşünmeye dair kısaca şunu söyleyebiliriz: İddia ve argümanları test ettiğimiz, hangilerinin değerli hangilerinin değersiz olduğuna karar verdiğimiz sürece eleştirel düşünme denir.

Eleştirel Düşünmenin İki Temel İşlevi

Bir fikri eleştirel bir gözle incelediğimiz zaman;

Yalanı, yanlışı, mantıksızı, zararlıyı, tutarsızı tespit etmiş,
Gerçeği bulmuş oluruz.

Örnek verelim:

Kur’an-ı Kerim’de geçen bir kıssanın mantık örgüsüne dökülmüş haline bakalım. Allah Teâlâ şeytana, Âdem’e secde etmesini söylüyor. Şeytan da diyor ki,

“1. Bütün ateşten yaratılanlar topraktan üstündür.
2. Ben (İblis) ateşten yaratıldım.
3. O hâlde ben topraktan yaratılandan (Âdem) üstünüm.
4. Hiçbir üstün varlık, aşağı olana secde etmez.
5. Ben üstün bir varlığım.
6. O hâlde ben, aşağı olana (Âdem’e) secde etmem.”

Bu örgüye baktığımızda şunu görebiliriz: Ateşin topraktan üstün olduğuna dair bir veri ya da delil yok ortada. Hâlbuki toprağın da ateşten üstün olduğu iddia edilebilir. Şeytan, ateşin topraktan üstün olduğu sanısını burhan (kesin delil) olarak öne sürdü. Ateş topraktan üstün değil, toprak da ateşten üstün değil. Dolayısıyla “Ateşten yaratılanlar topraktan üstündür” önermesi yanlış. Yanlış bir önerme üzerine kurulmuş bir argüman bu. Mantık örgüsü sağlam ama ilk önerme yanlış. Ateşin topraktan üstün olduğuna dair bir bilgi yok elimizde.

Eleştirel Düşünürün Özellikleri

“Öncelikle iyi bir dinleyicidir.”: Anlamanın ama doğru anlamanın yolu dinlemeden geçer. Karşısındaki insana sabredemeyen ve ona saygı duymayan biri ister istemez ya sözünü keser ya da dinlemez. Dinlemeyince de konuyu doğru anlayamaz.
“Açıklamalar arayan birisidir.”: Olayların nedenine bakar. Satır aralarını kontrol eder. Perde arkasındaki asıl failleri araştırır.
“İyi bir gözlemcidir.”
“Güvenilir bilgiye dayanır.” Bilgiyi ehil olanlardan alır.
“Tepkici biri olmaktan çok, ılımlı biridir.”
“Yeni fikirlere açıktır.” Sadece benim bildiğim doğrudur diyen birinde eleştirel bir düşünür olmaz. Bilakis her insan ayrı bir dünyadır. Bazen bir meselenin hiç düşünmediğimiz farklı yönleriyle karşılaşabiliriz.
“Ön yargı ile hareket etmez.”
“Derdi gerçektir, doğruya ulaşmaktır.”
“Karşısındakini anlamaya çalışır.”: Karşısındakini küçümsemez, “Bu ne diyor ya!” demez. Onu anlamaya ve dikkatli dinlemeye çalışır.
“Kendini bilir.”: Güçlü ve zayıf yanlarını bilir. Bilmediği konuda ahkâm kesmemesi gerektiğini bilir.

Eleştirel Düşünme Becerileri İçin Gereken Rasyonel Tutumlar

Doğruculuk: Gerçeğin ortaya çıkması, bir tartışmada yenilmekten daha güzel gelmelidir. Bir tartışmada yenilmeyi gerçeğe tercih edemiyorsak bizim doğruculukla ilgili bir sıfatımız yok demektir. Tartışmaya girdiğimizde tek amaç doğruya, gerçeğe ulaşmak olmalıdır.
Yansıtıcılık: Diyelim ki Feyyaz bana bir konu hakkındaki fikrini söyledi. Ben de hemen onun yanlışlarını buldum. Fakat benim Feyyaz’a uyguladığım bu hata ve yanlış arama eylemini kendi fikirlerime de uygulamam gerekir.
Açık-seçiklik: Bize düşüncesine aktaran kişi, bizim anlayacağımız şekilde ifade etmesi gerekir. Biz de karşı argümanlarımızı onun anlayacağı şekilde açık olarak ifade etmeliyiz. Yani öncelik iki tarafında da konuşulanı tam anlaması.
Tarafsızlık: Bir düşmanımız da bize gerçeği söyleyebilir, sevmediğimiz kişi bize gerçekle gelebilir. Hatta âyet-i kerimede Allah Teâlâ buyuruyor ki, “Bir topluluğa olan öfkeniz sizi adaletten ayrılmaya yöneltmesin.” (Mâide / 8) Düşmanlarımızın ya da sevmediğimiz kişilerin söyledikleri bize nedense yanlış gelir, hemen eksik ararız. Başka bir ayette de “Ey îmân edenler! Size bir fâsık haber getirirse, onun doğruluğunu araştırın…” (Hucurât / 6) buyruluyor. Âyet-i kerimede direkt reddedin denilmiyor, araştırın buyruluyor. Burası önemli.
Nesnellik: Gerçeği tam olarak, bütün yönleriyle araştırıp bir kanıya varmamız gerekir. Gerçekten vazgeçmeyeceğiz.
Bağımsızlık: Özgür olmayan biri eleştirel düşünür olamaz ve eleştirel düşünme becerisi elde edemez.
Açık fikirlilik: İnsan, kendinin yanlış yapabileceğini öngörmeli. Çünkü kolaylıkla yanlış yapabiliriz!
Sorgulayıcılık: Yukarıda verdiğim şeytan örneğinde ilk önermeyi görünce hemen bana; “Neden ateş topraktan üstün?” demeliydiniz.
Şüphecilik: Şüphenin olmadığı yerde “gerçek” yüzünü göstermez.
Mantıksallık: Mantık örgüsünden uzak bir argüman ciddiye alınmaz.

İnsanoğlunun Sizi En Çok Şaşırtan İki Davranışı

Sulhi Ceylan, Platon ile Atinalılar arasında geçen bir diyaloğu anlatarak dersi bitirdi:

“Platon’a, Atinalılar sormuşlar:

– İnsanoğlunun sizi en çok şaşırtan iki davranışı nedir?

– Çocukluktan sıkılırlar ve büyümek için acele ederler. Ne var ki çocukluklarını özlerler. Para kazanmak için sağlıklarını yitirirler. Ama sağlıklarını geri almak için de para öderler. Yarınlarından endişe duyarken bugünü unuturlar. Sonuçta, ne bugünü, ne de yarını yaşarlar. Hiç ölmeyecek gibi yaparlar. Ancak hiç yaşamamış gibi ölürler.

– Peki siz ne öneriyorsunuz?

– Kimseye kendinizi “sevdirmeye” kalkmayın! Yapılması gereken tek şey, sadece kendinizi “sevilmeye” bırakmaktır. Önemli olan, hayatta, ”en çok şeye sahip olmak” değil,” en az şey”e ihtiyaç duymaktır.”

Aktaran: Adem Suvağcı