Tasavvuf Sözlükleri

Tasavvuf bir isimdir, bittiğinde Allah kalır” der şeyhinden nakille Ebu Said Ebul Hayr hazretleri. Yine başka bir yerde ise şu sözü nakleder: “Yedi yüzden fazla tarikat piri tasavvuf ile ilgili söz söylemişlerdir ki hepsinin kâmili ve en iyisi şudur: Tasavvuf zamanını en iyi ve en faydalı işle geçirmektir.”  İnsan başlı başına bir muammadır. Yani bilinmez. Bu sebeple öncelikle kendini bilmesi gerekir ki tasavvufta bu kendini bilme yolculuğu seyr u süluk kavramı ile ifade edilir.

Hayat bir yoldur ve dervişin başına gelen her şey Allah’ın dilemesi ile gerçekleşir. O halde dervişe düşen olayları değil olayların arkasını görmek ve maveraya yelken açmaktır. Tamam tasavvuf kal değil hal ilmidir ama bir yandan da binlerce cilt tasavvuf kitabının olduğu aşikardır. Allah dostları tasavvufu sadece yaşamakla kalmamış yaşadıklarını yazıya da dökmüş ve bu sayede ise koskocaman bir tasavvuf literatürü ortaya çıkartmışlardır.

Tasavvuf ehlinin kendine has terim ve kavramları vardır. Meseleleri anlatırken bu özel dili kullanıldıkları gibi çokça da benzetmelerden yararlanırlar. Zira manevi bir hali maddi bir şekilde anlatmak zordur. Bu zorluk tasavvuf kitapları okurları için de geçerlidir. Bu sebeple tasavvuf kitapları okuyan kişinin elinin altında birkaç tasavvuf sözlüğü olması elzemdir.

Tasavvuf Sözlükleri:

El-İbâne an Turuki’l Kâsıdîn (Tasavvuf Istılahları): Tasavvufi kavramların ilk sufilere göre açıklamasını kapsayan bu kitaptan önce bu tarz bir eser yoktur. Alanının ilk eseridir. İbn Fûrek yüze yakın tasavvufi kavramı kitabında açıklamakta ve tövbe kavramı ile başlayıp dua kavramı ile kitabına son vermektedir. Kavramların açıklanmasında daha çok Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer, Hasan el-Basrî, Hâris el-Muhâsibî, Ceneyd el-Bağdâdî, Şiblî, Zünnûn el-Mısrî’nin sözlerini aktarmaktadır.

Tasavvuf Sözlüğü, Abdürrezzak Kâşânî: Tasavvufi deyim ve terimler açısından gayet geniş bir kaynak olan bu eser İbn Arabi ve Sadreddin Konevi’nin tasavvuf anlayışı çizgisinde ortaya konmuştur. Bu yönüyle ayrı bir değeri vardır. Sözlükte 1650 terimin açıklaması yapılmıştır. Sözlüğün bir diğer özelliği ise terimlerin avam, seçkinler ve seçkinlerin seçkinleri olmak üzere üç farklı düzlemde tanımları ihtiva etmesidir. Mesela avamın tefekkürü: “gayesi insanlara sevdirilip, melekelerine egemen olan şehvetlerden kurtulmasını sağlayan şeyleri elde etmek olan tefekkür” olarak tanımlanırken seçkinlerin tefekkürü şöyle ifade edilmiştir: “Hakikat yollarına girmelerini kolaylaştıracak şeyleri elde etmek için yapılan tefekkür…” Seçkinlerin seçkinlerinin tefekkürü babında ise şöyle bir açıklama vardır: “Onlar, bulunmayan bir şeyi aramak anlamındaki tefekkürün düşüklüğünden, var olan Hakkı müşâhede anlamındaki tezekkürün zirvesine yükselmişlerdir.

Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Süleyman Uludağ: 2700’den fazla terimin açıklandığı sözlükte açıklamalar esnasında bol bol mısra ve beyitte nakledilmiş. Prof. Dr. Süleyman Uludağ’ın sözlüğünün en güzel yanı ise terim açıklamalarında direk ilk tasavvufi kaynakların kullanılması ve açıklamalarda her alıntının kaynağının belirtilmesi. Seçilen terimlerin sözlük anlamlarının da verildiği eser sade ve anlaşılır bir dille yazılmış. Bu sebeple yeni tasavvuf okumalarına başlayanlar için başucu eseri niteliğinde.

İbnü’l Arabî Sözlüğü, Suad El-Hakîm: 700 terimin açıklamasında oluşan sözlük Lübnanlı kadın araştırmacı Sual El-Hakîm’in uzun yıllar çalışması sonucu ortaya çıkan son derece değerli bir sözlüktür. Kitapta terimler öncelikle sözlük anlamıyla tanımlanır. Sonra kelimenin Kur’an-ı Kerim’de geçtiği ayetler verilir ama burada İbn Arabî ayet seçimi göz önüne alınır. Son olarak da İbn Arabi’nin söz konusu terimi kitaplarında nasıl kullandığı alıntılarla ortaya konur. Yazar her terim için kendi değerlendirmesini de yapmıştır. Eserin bir diğer özelliği ise geniş dipnotlar ile terimlerin açıklanmasının kolaylaştırmasıdır. İbnü’l Arabi hazretlerinin kitaplarına giriş için olmazsa olmaz bir sözlük.

Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Editör: Zafer Erginli: Tükçedeki en geniş tasavvuf sözlüğü olup 1326 sayfadır. Eser “tasavvufun doktriner yönlerini gösteren Arapça terimlerin tasavvuf klasiklerinden seçilen, bu eserlerin yazıldığı tarih sırasına göre tertip edilmiş metinler yoluyla öğrenilmesini hedeflemektedir.” Riâye, İhyâ, Risâle, Fütûhat, Mesnevî, Mektûbat gibi birçok tasavvuf klasiğinden alınan metinlerle oluşturulan sözlük bir derleme çalışmasıdır. Her alıntının kaynağının gösterilmiş olması sözlüğe artı bir değer katmış. Sözlüğü açıp bir madde seçtiğinizde o madde ile ilgili tasavvuf klasiklerinden seçilen alıntıları artarda bulabiliyorsunuz. Böylece seçilen tasavvuf kavramının tarihsel gelişimini de görme imkânına sahip oluyoruz.

Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İbn Arabi: Fütûhât-ı Mekkiyye’nin tasavvuf ıstılahlarına tahsis edilmiş kısmının ayrı olarak basılmış hali olan kitap yetmiş civarı kavramın açıklamasından oluşuyor.  Kitabın tercümesini yapan Ekrem Demirli’nin deyimiyle İbn Arabî hazretleri “ahlaki içerikle yorumlanan tasavvuf ıstılahlarını metafizik bir zeminde ele alarak tasavvuf dilini yeniden inşa etmektedir.” Her kavram açıklanmaya başlamadan önce konuyu özetleyen bir şiirle başlıyor. Daha sonra kavram tanımlanıyor Ama İbn Arabî farkıyla…

Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Prof. Dr. Ethem Cebecioğlu: Sade bir dille yazılan ve tasavvufi kavramların yanında bu kavramlardan etkilenerek oluşturulan deyimlerin de tanımlarının yapıldığı sözlük genel okuyucu kitlesi göz önüne alınarak yazılmış. İncelenen maddeler yer yer şiirlerden örneklerle zenginleştirilmiş. Örneğin kitaptaki “âb” maddesi “Su. Tasavvuf ıstılahı olarak çeşitli manaları ihtiva eder. Marifet, ilâhi feyz, zât, varlık, kâmil nefs, rûh-ı a’zam, tümel akıl.” Olarak tanımlandıktan sonra şu şiirle açıklama zenginleştirilmiştir: “Saf kıldınsa gönül âyinesin âb gibi / Görünür nûr-ı ezel abda mehtab gibi

Sufilerin El Kitabı, İbn Acîbe: Şâzeli şeyhi İbn Acibe el-Hasenî, Kuzey Afrika tasavvufunun önde gelen şahsiyetlerindendir. Kitapta 143 tasavvufi terim özlü ve vurucu bir şekilde açıklanıyor. Kitap büyük oranda Kuşeyri Risalesi’nden faydalanarak hazırlanmış. Kısa ve özlü olması sebebiyle tercih edilebilir.

Tasavvuf Sözlüğü (Islâhât-ı İnsân-ı Kâmil), Seyyid Mustafa Rasim Efendi: Kırk dört senelik çalışmanın sonucu olan bu sözlük için ansiklopedi niteliğinde diyebiliriz. Zira 1286 sayfa. Osmanlı müelliflerinden olan Seyyid Mustafa Rasim Efendi, eserini yazma sebebini şöyle açıklıyor: “Ehlullâhın eserlerinde gizlenmiş olan hakikat, incelik ve ilâhî sırları ortaya koymak.” Ve yine yazar, İsmail Hakkı Bursevî ve diğer birtakım tasavvuf erbabının eserlerinde yer alan ıstılahlarda gizli hakikatleri ve ilahi sırları kitabına aldığını giriş bölümünde bildiriyor. Sözlükte 3.000 tasavvuf kavramı tanımlanıyor. Sözlüğün ana kaynağını ise İsmail Hakkı Bursevî hazretlerinin kitapları oluşturuyor. Sözlük gayet ağır bir dille yazılmış. Arapça, Farsça ve Osmanlıcaya aşina olmayanların sözlüğü anlamasına imkân yok.

***

Müstakil olarak sözlük olmadığı halde tasavvuf klasiklerinin tamamında tasavvufi hal ve makamlara yönelik açıklamalar ve tanımlar mevcuttur. Dolayısıyla Ebû Nasr Serrâc: el-Luma, Ebû Bekir Kelâbâzi: et-Taarruf, Ebû Tâlib Mekkî: Kûtu’l Kulûb, Abdülkerim Kuşeyri: er-Risâle, Hucvirî: Keşfu’l Mahcûb, Muhammed Gazâlî: İhyau Ûlûmi’d Din, Ebû Hafs Ömer Sühreverdi: Avârifu’l Maârif kitapları da tasavvuf terimlerinin açıklamalarını içeren son derece doyurucu kaynaklardır. Zaten hazırlanan sözlükler büyük oranda bu kitaplara dayanır.

Yukarıda sayılanlar haricinde şu sözlüklere de bakılabilir:

Ta’rîfât (Tasavvuf Istılahları) Seyyid Şerif Cürcâni
Tasavvuf Terimleri (Istılahat-ı Sofiyye fi Vatan-ı Asliyye), Sefer Dal
Kur’an Kaynaklı Tasavvuf Kavramları, Mahmud Esad Erkaya
Tasavvuf ve İrfan Terimleri Sözlüğü, Dr. Seyyid Cafer Seccâdi

Sulhi Ceylan

DİĞER YAZILAR

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir