Nihad Sâmi Banarlı’nın kaleminden Cevdet Paşa Tarihi…
***
Bir Târih âlimi olarak Cevdet Paşa, bütün Tanzimat târihçiliğinin en dikkate değer simasıdır. Onun Târih-i Cevdet adıyla şöhret kazanan 12 cildlik büyük tarihi, ilmi, edebi yüksek değerli bir eserdir. Bu târih, İslam ve Osmanlı târihine ve bazı târih mesele ve vesikalarına, umumi bir bakış mahiyetindeki ilk cildinden sonra; Kaynarca muahedesinden (1774) Vaka-i Hayriye’ye kadar (1825) Osmanlı târihini ihtiva eder. Eser bu iki târih arasındaki vak’aları dikkatle tespit ve nakl eden uzun ve ciddi bir çalışma mahsulüdür. Müellifin üzerinde 30 yıl (1854-1885) çalışarak hazırladığı, Cevdet Târihi, târihi hadiseleri şuurlu ve realist bir târihçi gözüyle tanıtmağa muvaffak olan kitabdır. Cevdet Paşa bu mühim târihini yazarken, çeşidli, Arab, İran ve Osmanlı kaynaklarından faydalanmış, ayrıca batı târihçiliğinden de istifade etmiştir. Başda İbni Haldun olmak üzere büyük şark târihçilerinden başka, Cevdet Paşa’nın târihçiliğinde yine başta Michelet ve Taine olmak üzere, garbin büyük târih mütefekkirlerinden elde edilmiş târih anlayışları vardır. (1)
Paşa büyük eserini hazırlamak için, Osmanlı vak’a nüvislerinin ve bütün Osmanlı târihçilerinin eserlerini birer birer gözden geçirmiş, Hazine-i Evrak kayıdlarına bakmış, sefaretnamelerden, yarlıklardan, buyruldulardan, resmi nutuklardan; târihi mektuplardan muahedename metinlerinden v.b. faydalanmış, Osmanlı birliğini meydana getiren muhtelif kavimlerin örf ve adetlerine, ırk ve mezheblerine dair tetkiklerde bulunmak luzûmuna ehemmiyetle dikkat etmiştir. Târihin bir terbiye vasıtası olduğuna inanan Cevdet Paşa, fırsat düşdükçe eserine telkinkâr bahisler katmış, hâdiselerin cereyan tarzından ibret alınacak neticeler çıkarmak suretiyle, okuyucularına her bakımdan faydalı olmağa çalışmıştır. Sade, güzel ve kaliteli bir uslubla ve kendi devri için eserin hazırlanışındaki ciddiyete uygun, bir ilim diliyle yazılan Cevdet Târihi, Türk-Osmanlı târihçiliğinin şahikalarından biridir. (Tarih-i Cevdet, tertib-i cedid İst. 1891 – 1892)
Cevdet Paşanın târihçiliği ve târihi hakkında, şairliği ölçüsünde büyük bir târih mütefekkiri olan Yahya Kemal’in yazılı olarak elimize ancak bu kadarı geçebilen görüşlerini, ayrıca ve ehemmiyetle kaydediyoruz.
Cevdet Paşa’nın Târih’ini okuyanlar, On dokuzuncu asırdaki siyasî edebiyatımızı da iyi biliyorlarsa, o asırda, en ziyade Avrupa ilmine uygun ve fikirlerini vesikalardan devşirmiş müverrihin medrese’den yetişmiş olduğunu istiğrab ederek teslim etmek zaruretinde kalırlar. Lâkin bu mutalaada bulunanların hayretleri burada kalmakla bitmez. Bu müverrihin eserinde, ilk cildden son cilde kadar, gütmüş olduğu siyasi felsefeyi tâkibederken -kaari’- en muvazeneli bir devlet adamının karşısında bulunduğunu duyar. Devletin 1774’den beri, harbini ve sulhunü, intizamını ve ihtilalini, idaresini ve siyasetini daima resmi ve gayr-ı resmi vesikalardan edinilmiş bir düşünüşle, heva vü heveslerle kapılmaksızın, tasvir eden bu müverrih bizde ciddiyetin nadir bir timsalidir. Açılmış harblerin zahiri tarafına bakmaz ve ledünniyatını kurcalar; akdedilmiş musâlâhalarıınız da müzakere edenlerin dirayetini ölçer ve kararlarını zemin ve zamanın şerâitiyle tartar ve hükmünü öyle verir; azil veyâhud katledilmiş insanların uğramış oldukları hükümleri bir daha gözden geçirir. Hiç coşkun değildir, lâkin körükörüne mut’i olmaktan uzaktır. Milleti ve milletin ferdlerini devlete feda etmez ve müdafaa etmeğe koyulur, lâkin devleti sokak ihtilâlinin karşısında üstün tutar. Velhâsıl bu müverrihi Fransızlar’ın Thiers’i (2) ayarında, mükemmal bir devlet adamı saymak için eserini iyi okumak kâfîdir. (3)
Nihad Sâmi Banarlı
Dipnotlar:
- Osmanlı târihlerini satır satır incelemiş ve bu incelemeyi bir batı târihciliği ihtisasıyla yapmış olan şair Yahya Kemal’in muhtelif müsahebelerinde Cevdet Paşa’yı “En büyük müverrihimizdir.” diye değerlendirmesi, bu bakımdan dikkate değer bir nottur. Bkz. Yahya Kemal, Tarih müsahebeleri. 1975 S. 1 14.
- Adolphe Thiers (1797-1877) Fransız devlet adamı ve tarihçisi, Fransız ihtilali târihi; Konsüllük ve İmparatorluk adlı eserleriyle tanınmıştır. 1871’de Milli Meclis tarafından Cumhur Başkanı seçilmiştir.
- Yahya Kemal, Târih müsahebeleri İst. 1975
Kaynak: Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, Nihad Sâmi Banarlı, 2. Cilt, MEB, İstanbul, 1983, Sayfa: 959.
