Sultan IV. Murad, devlet yönetiminde ipleri eline aldıktan sonra hem halkın sorunlarını çözmeye hem de Osmanlı şehirlerini imara yöneldi. Bilim ve sanata değer veren, âlimleri ve bilginleri koruyan, kollayan IV. Murad, 28 yaşında vefat ettiğinde geride hazinesi düzeltilmiş ve sınır güvenliği sağlanmış bir devlet bıraktı.
***
Sultan IV. Murad, nasıl bir karaktere sahipti ve saltanatının ilk yıllarında neler yaptı?
IV. Murad, Osmanlı İmparatorluğu’nun 17. sultanı ve Müslümanların 82. halifesidir. Tahta çıktığında sadece 12 yaşındaydı ve annesi naibelik yaparak yönetimde söz sahibi oldu. Şehirde kıyafet değiştirerek dolaşır, halkla ilişkiler kurar, gelecekteki planlarını oluşturur ve kimlerden faydalanabileceğini belirlerdi. Tahta çıkışının ardından, ağabeyi II. Osman’ın intikamını almak amacıyla başkaldıran Erzurum valisi Abaza Mehmed Paşa’nın yenilmesiyle önemli bir zafer kazandı. Abaza Mehmed Paşa’ya affedici bir yaklaşım sergileyerek Bosna valisi yaptı, ancak ağabeyinin katillerini cezasız bırakmadı. Askerlerin İstanbul’da çıkardığı büyük isyanı sabırla ve gerekli tavizlerle bastıran IV. Murad, devlet adamları ve halkın önünde bütün askerlerden sadakat sözü aldı. 1633’te Cibali’de çıkan yangında 20 bin ev yandı ve 50 bin kişi evsiz kaldı. Bunun üzerine tütün içilmesini yasakladı, kahvehaneleri kapattı ve kıyafet değiştirerek tütün içenleri bizzat öldürttü.
Sultan IV. Murad’ın kişilik özellikleri hakkında neler biliyoruz?
Fiziksel açıdan etkileyici olan Sultan Murad; uzun boylu, geniş omuzlu, kalın kemikli, kumral saçlı, kara gözlü, beyaz tenli ve heybetli bir yapıya sahipti. Olağanüstü güç ve okçuluk yeteneğine sahip olduğu, attığı ok ve mızraklarla kalkanları deldiği ve iki yüz okkalık gürzle antrenman yaparak gücünü gözler önüne serdiği bilinir. Binicilik, atıcılık ve süvarilik gibi yetenekleriyle bilinirdi. Evliya Çelebi‘nin Seyahatname adlı eserinde, Sultan IV. Murad’ın güzel sesi, nüktedanlığı ve zeki cevaplarıyla ilgili hikâyeler anlatılır. Bu hikâyelerde biraz abartı olması da şaşırtıcı değildir. Genç yaşta devlet işlerine ilgi duyan ve her alanda bilgi sahibi olmaya çalışan bir yapısı vardı. Zeki, hızlı öğrenen ve güçlü bir hafızaya sahip sultanın, yaşı ilerledikçe devlet işlerine ilgisi daha da arttı. Yavuz Sultan Selim Han’ı örnek aldığı rivayet edilen IV. Murad, onun gibi bilgili, güçlü ve korkusuzdu. Tebdil-i kıyafetle halkın arasına karışarak onların sohbetlerini dinler ve sorunlarıyla birebir ilgilenir, adaletsizlikleri tespit eder ve hemen çözerdi.
Sultan IV. Murad’ın en belirgin özellikleri nelerdi?
Sultan IV. Murad Han’ın cesareti, dayanıklılığı, zekâsı ve askerî dehası, ayrıca atıcılık, binicilik ve silah kullanma becerisi, askerler ve halk tarafından büyük takdir topluyordu. Mesela hızla hareket eden atlar arasında sıçrayabilir ve attığı ok, tüfek mermisinden daha uzağa düşerdi. Tüm dönemin silahlarını ustalıkla kullanırdı. Yine zekâsı kadar güçlü bir hafızası olduğu da bilinir. IV. Murad, çok iyi bir biniciydi ve Revan seferinde, boğulmak üzere olan bir askeri tek eliyle kurtararak kıyıya çekmiş sonra da askere bir kese altın hediye etmişti. Bunların dışında şık giyinmeyi sevdiğini, at ve avcılığa büyük ilgi duyduğunu biliyoruz. Hatta Topkapı Sarayı’nın ahırlarında dünyanın en değerli atlarını topladığı da malumdur. Aynı çağda yaşamış Fransız seyyahı Vincent de Stochove, IV. Murad için “İmparatorluğunun en yakışıklı adamı ve en yiğit askeriydi:” der.
Sultan IV. Murad döneminde yaşanan bilimsel gelişmeler nelerdir?
Sagredo, Machiavel’in, Hükümdar adlı eserini bir mühtediye tercüme ettirip okuduğunu kaydeder. Sultan Murad’ın yazısı güzel bir talik kırmasıdır. Kâtip İbrahim Efendi’ye hattatlık sanatına dair Gülzâr-ı Savab adlı bir risale yazdırmıştır. Dünyada ilk defa olarak uçuş denemesi yine onun zamanında İstanbul’da yapılmış; rivayete göre Hezarfen namıyla maruf Ahmed Efendi, Galata Kulesi’nden Üsküdar’a kuvvetli bir lodos rüzgârıyla uçmuştur. Yine dünyada ilk defa olarak fişek usulü ile füze tecrübesi de Hasan Çelebi namındaki bir Türk sanatkârı tarafından tecrübe edilmiş ve barut macunu kullanılarak imal edilmiştir. Bu iptidai füzenin muharebelerde kullanılması kendisine teklif edilen padişahın, çok adam kırdıracağını, bunun ise zulüm ve günah olduğunu söyleyerek reddettiği rivayet edilir.
Sultan IV. Murad’ın hedefleri ve genç yaşta vefatı hakkında neler söylenebilir?
Bu durum Avrupa için büyük bir korkunun ortadan kalkması anlamına geldi. Bu dönemde Avrupa’da önemli etki oluşturan IV. Murad, Osmanlı’nın sınırlarını genişletmek ve müttefikler kurarak İran’ı ortadan kaldırmak gibi hedeflerle anılır. Azerbaycan’ı fethetmeyi ve Hazar Denizi’nde donanma kurmayı düşünüyordu. Hatta hilafet sınırlarını Abbasiler dönemine kadar genişletmek istiyordu. Avrupa devletleri, böylesine yetenekli ve hırslı bir askerî liderin Batı’ya yönelmesinden endişe duyuyordu. Son zamanlarında akıncılar, Trieste limanın bulunduğu İstirya’dan geçip Bavyera’ya girdiler, Regensburg’u çiğnediler. IV. Murad’ın zamansız vefatı, düşmanları için bir rahatlama vesilesi oldu. Bu dönemde, Avrupa’da yapılan tiyatro eserlerinde de IV. Murad’ın etkisi görülür. Örneğin, Racine‘in Bajazet trajedisi ve Massinger’in IV. Murad piyesi bu etkinin göstergesidir. IV. Murad hem askerî hem de siyasi açıdan güçlü ve etkili bir lider olarak kabul edilir. Başarılı seferler ve fetihler gerçekleştirerek Osmanlı’yı güçlendirdi. Bu başarılarının yanı sıra, bilime ve kültüre de büyük önem verdi. Dönemin önemli âlimleri ve sanatçıları, onun desteği ve teşvikleri sayesinde büyük işler başardı. Ülkenin gelişmesi için gerekli hamleleri yaparak ekonomik, sosyal ve kültürel alanda da etkili oldu. Bu sebeple, onun dönemi Osmanlı için önemli bir dönem olarak kabul edilir. Ancak, beklenmedik ölümü, birçok hedefinin gerçekleşememesine yol açtı. Henüz 28 yaşında hayata gözlerini yuman bu genç ve başarılı Sultan, daha fazla başarıya ulaşabilme potansiyeli taşıyordu. Özellikle Avrupa devletleri, IV. Murad’ın ölümüyle büyük bir tehditten kurtulduklarını düşündüler.
IV. Murad döneminde hangi yapılar inşâ edildi, hangi alanlarda eserler yazıldı?
IV. Murad Han döneminde, devlet ve din menfaati için pek çok yapı inşâ edildi. Topkapı Sarayında Revan ve Bağdad Köşkü gibi değerli yapılar, köprüler, kervansaraylar ve hanlar yapıldı. Boğaz’da Kandilli adını alan bir saray ve Kavaklar’daki kaleler inşâ edildi. Ayrıca birçok şehrin surları tamir edildi ve Bağdat’ın fethi sonrası İmam-ı A’zam ve Abdülkadir-i Geylânî hazretlerinin türbeleri onarıldı. Kâbe-i Muazzama’nın tamiri de bu dönemde gerçekleşti. IV. Murad Han’ın himayesinde birçok âlim, şair, tarihçi ve sanatkâr yetişti. Katib Çelebi, Topçular Kâtibi Abdülkadir, Karaçelebizade Abdülaziz, Mehmed Halife, Koçi Bey, Nef’î ve Azimzâde Haletî Efendi gibi kişiler bu dönemin öne çıkan isimlerindendir. Ayrıca, Mescid-i Harem’de Bâb-ı Murâdî, Üsküdar’da Çinili Camii ve mektep, Bağdad’da İmam Ebu Hanife ve Abdülkadir Geylani türbeleri, Adıyaman’da Zey Camii ve Çerkeş’te bir cami gibi önemli yapılar da bu dönemde inşâ edildi.
IV. Murad döneminde ilim ehli, sanat ve sanatçıların durumu nasıldı?
Sanat ve bilime büyük değer veren Sultan, dönemindeki ilim adamları, şairler ve sanatçıları himaye etti ve onlara cömertçe hediyeler verdi. Sultanın yakın çevresinde, dönemin önemli isimleri Şeyhülislam Yahya Efendi, Şair Nefi, edebiyat tarihçisi Nevizade Atai, tarihçi Peçevi ve Mehmed Halife, seyyah Evliya Çelebi, coğrafyacı Kâtip Çelebi ve Koçi Bey gibi değerli kişiler bulunuyordu. IV. Murad, güzel yazısıyla da dönemin kuvvetli hattatları arasında sayılırdı ve eserleri Millet Kütüphanesi’nde bulunur. Aynı zamanda usta bir bestekâr olan IV. Murad, mehter havaları bestelemiş ve meşhur Hücum Marşı‘nı kaleme almıştı. Siyasi meselelerde sert bir tutum sergilemesine rağmen, duyarlı ve hassas bir kalbe sahip olan Sultan, Muradî mahlasıyla şiirler yazarak yetenekli bir şair olduğunu göstermişti. Kısacası, IV. Murad dönemi, Osmanlı İmparatorluğu’nun sanat ve bilim alanlarında büyük gelişmeler kaydettiği ve önemli isimlerin yetiştiği zengin bir dönem olarak kabul edilir.
Davut Bayraklı
Devletin Ömrünü 50 Yıl Uzatan Sultan: IV. Murad Han (1)
KAYNAKLAR
Aksun, Z. N. (1994). Sultan Murad-ı Râbi Han Gâzi, Osmanlı Tarihi. Ötüken Neşriyat, 2. Cilt, s. 92-162, İstanbul.
Aksun, Z. N. (2014). Gayr-ı Resmî Tarihimiz Osmanlı Padişahları. Marifet Yayınları, ss. 111-116, İstanbul.
Doğan, M. (2021). IV. Murad Zamanında Timar Sisteminde Reform ve İhya Çabaları. Mavi Atlas, 9(1), 198-214.
Ekinci, E. B. (tarih yok). İmparatorluğun en yiğit askeri – Sultan IV. Murad. https://www.ekrembugraekinci.com/article/?ID=1332&imparatorlu%C4%9Fun-en-yi%C4%9Fit-askeri—sultan-iv–murad
Ekinci, E. B. (tarih yok). Kabina sığmayan bir hükümdar-Sultan IV. Murad. https://www.ekrembugraekinci.com/article/?ID=1331&kabina-si%C4%9Fmayan-bir-h%C3%BCk%C3%BCmdar—sultan-iv–murad
Gül, İ. (2006). Osmanlı Devleti’nde Sultan IV. Murad Dönemi Yeniçeri İsyanları (1623–1640) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Sakarya Üniversitesi, Sakarya.
Özcan, N. (2020). MURAD IV. TDV İslâm Ansiklopedisi, 31. Cilt, s. 183, Ankara. https://islamansiklopedisi.org.tr/murad-iv#2-musiki (02.05.2023).
Şimşirgil, A. (2015). Kayı VI – Osmanlı Tarihi. Timaş Yayınları, 3. Baskı, ss. 67-148, İstanbul.
Şimşirgil, A. (tarih yok). IV. Murad Han’ın Şahsiyeti. https://www.ahmetsimsirgil.com/iv-murad-hanin-sahsiyeti/
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Osmanlı Tarihi.” Türk Tarih Kurumu Yayınları, cilt 3, 6. baskı, (Ankara: 1988), ss. 177-208.
Yılmazer, Z. (2020). MURAD IV. TDV İslâm Ansiklopedisi, 31. Cilt, ss. 177-183, Ankara. https://islamansiklopedisi.org.tr/murad-iv#1 (02.05.2023).
