İnsanların nereye ve nasıl gömüldüğü, yaşam kadar önemli ve anlamlıdır. Hele bir de ölüm inancıyla bezenen koca bir kültürün içinde yaşanıyorsa. Diğer kültürlerde de ölüm inancı var. Bizim inancımızın diğer inançlardan ayrışan noktaları, geçişleri, benzerlikleri var. İşte tam olarak da bu noktayı Hüve’l-baki kitabı ile keşfettim. Mezar taşları bana hem tarihsel, hem de sosyolojik açıdan birçok kapıyı araladı. Osmanlı mezar biçimi tek başına, üzerinde düşündürebilen, ölen kişinin hüviyetini tanımlamaya yetebilen unsurlar taşıyor. Velhasıl bu kitabı soluksuz okudum. Altınıçizdiğim notların bir kısmını okurken umarım siz de bir o kadar keyif alırsınız.
***
İslam mezar kültürünün gelişmesi, Arap topraklarıyla ilgili olmaktan çok, İslamiyet’in yayılırken karşılaştığı Mısır, İran gibi, ve daha sonra Anadolu gibi kültürel olarak çok gelişmiş bölgeleri ilgilendirmektedir. (s.2)
Osmanlılarda mezar taşı geleneği çok eski zamanlardan başlayarak diğer Müslüman ülkelerde benzeri görülmeyen bütüncül bir sanat yapıtı kimliği kazanmıştır. (s.3)
Taksim yakınlarındaki Grand Champs’da ise büyük Müslüman mezarlığından başka, biri Ermenilere, biri de Frenklere… ait mezarlıklar vardı… Taksim Meydanı’nın doğusunda kalan Küçük Çiftlik vadisinden Gümüşsuyu’ndaki askeri hastaneye kadar uzanan Müslüman mezarlığıdır. (s.8-9)
Üsküdar Selanikliler Mezarlığı… oldukça pahalı mermerden mezarlıklar güney Avrupa mezarlarında olduğu gibi çeşitli motiflerle… süslenmiştir…Bunlar 17. yüzyılda , Yahudilikten İslamiyet’e geçmiş olan dönmelerin mezarlarıdır. (s.16)
Galata ve Pera/Beyoğlu sakinlerine ait… yok olan mezarlıklar arasında, olasılıkla 1453’te, kuşatma sırasında ölen Müslüman askerlerin gömüldüğü, kentin “en eski” Müslüman mezarlığı da bulunmaktadır. (s.44-45)
Boğazın Avrupa sahilinde kuzeye doğru gidildiğinde karşımıza, eskiden Müslümanların hemen hemen hiç oturmadığı üç yerleşim bölgesi çıkar. Bunlardan Ortaköy ve Kuruçeşme’de ağırlıklı olarak Yahudiler, Arnavutköy’de ise Rum ve Yahudiler yaşamaktaydı. (s.50-51)
İstanbulda’ki Osmanlı mezar taşlarının dili Osmanlıcadır. (s.80)
Çok az kullanılmakla birlikte besmele, mezar taşının en üstünde yer alır. (s.81)
Mezar taşı yazılarında Allah’ın el-baki, el-hayy ve el-hallac sıfatları en yaygın kullanılanıdır. (s.82)
Dinsel içeriği daha güçlü olan yakarış biçimleri arasında belli ayetlerin yer aldığı örnekler de vardır… Osmanlının son zamanlarında yakarış bölümünde, ölümden duyulan bireysel üzüntünün ve şikayetin yer aldığı…kullanımlara rastlanmaktadır. Bunlar, geç Osmanlı dönemi toplumundaki, özellikle üst tabadaki manevi değişimin göstergeleridir. (s.83)
Derviş mezar taşlarındaki yakarış diğer mezar taşlarından yalnızca içerik açısından değil, biçim açısından da ayrılmaktadır… tarikata ait mezarlarda bu şekil derviş başlığıdır. (s.84)
Osmanlı mezar taşlarında, duanın yanı sıra en önemli dinsel öğe, ölen için dua edilmesi ricasıdır. (s.92)
Genç yaşta ölenlerin mezar taşlarında en çok ölenin bir kuş olduğu, yuvasından uçtuğu ya da cennet bağına uçtuğu ifadesi kullanılmaktadır. (s.101)
Türkler’de bir mezara birden çok kişinin gömülmesinin söz konusu olmadığı gerçeği saptanmaktadır. (s.107)
Mezar taşları üzerindeki hat açısından da sanat yapıtı sayılabilirler. (s.128)
Fesin… kullanılmaya başlanması… kent sakinlerinin yarattığı renkli tablonun yitip gitmesine neden olmasının ötesinde, farklılıkları ortadan kaldıran bir işlev de taşıyordu. Bu nedenle fesli mezar taşlarının biçim ve içerik özelliklerine göre yapılacak bir sınıflamanın yolu daha başta kapatılmış olmaktadır. (s.156)
Kadiri tarikatından kadınların mezar taşlarında… tarikatın işareti gül motifi bulunmaktadır. Bektaşilerde bu gülün yerini, tarikatın işareti olan on iki köşeli teslim taşı alır. (s.163)
Künye: Hüve’l-Baki - İstanbul’da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları, Hans-Peter Laqueur, Çeviren : Selahattin Dilidüzgün, 1997, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Aktaran: Onur Peyk
