Mantık Atölyesi Ders Notları (9. Hafta)

Edebifikir-Mantık Atölyesi’nin dokuzuncu dersi, 23 Kasım Cumartesi günü İstanbul Mostar Gençlik Derneği’nde gerçekleştirdi. Sulhi Ceylan bu derste; Kıyasın Mod ve Şekilleri ile Şartlı Kesin Kıyas konularını işledi.

DERSTEN NOTLAR

Kıyas Şekilleri

Kıyasın şekli demek, orta terimin büyük ve küçük öncüldeki durumunu göz önüne almak demek. Kıyasın 4 şekli var. Orta terimin büyük önermede konu, küçük önermede yüklem olduğu şekil kıyasın birinci şekildir. Orta terim her iki öncülde de konu olursa kıyas ikinci şekilden bir kıyas olur. Orta terimin her iki öncülde de yüklem olduğu şekil üçüncü şekildir. Orta terim, büyük önermede yüklem, küçük önermede konu olursa bu şekle de dördüncü şekil denmektedir.

Şekillerin Modları

Daha önce işlediğimiz önermeler bahsinde, tümel olumlu bir önermenin “A”, tümel olumsuz bir önermenin “E”, tikel olumlu bir önermenin “I”, tikel olumsuz bir önermenin de “O” ile gösterildiğini öğrenmiştik. Üç önermesi de tümel olumlu olan bir mod “AAA” şeklinde, bir öncülü tikel olumlu diğer öncülü tümel olumsuz, sonucu da tikel olumsuz olan bir mod da “IEO” şeklinde gösterilir. “AAA” en iyi, en kâmil, kendini bulmuş kıyas demek. Bütün kıyasların rüyası AAA kıyasıdır.

Bu dört şekil içinde ise birinci şekil, kıyasların pîridir. Tüm diğer kıyas şekilleri, birinci şekil kıyasa benzemek için çalışırlar. O yüzden Aristo, birinci şekil kıyası, kıyasların en güvenilir ve en sağlam olanı olduğunu söyler. İslâm mantıkçıları da bunu kabul ederler.

Kıyasın Şekilleri

1. Şekil: Orta terimin büyük önermede konu, küçük önermede ise yüklem olur.

“Her delilde zihin çalışmaktadır.
Her kıyas bir delildir.
Her kıyasta zihin çalışmaktadır.”

“Çalışmaktadır” burada büyük terimdir. Çünkü sonucun yüklemindedir. O halde birinci cümlemiz Büyük Önermedir (B.Ö). “Kıyas” bu örnekte Küçük Önermedir (K.Ö). Orta terim de “delil”dir. Şimdi kuralı uyguluyoruz: B.Ö’ de orta terim yani “delil” konu; K.Ö’ de yüklem. O zaman birinci şekil sağlanmış oldu. En sağlam kıyas bu. “Mükemmel Kıyas” deniliyor buna. “İnsan doğasına en uygun olan kıyas budur” diyor Aristo.

Birinci şeklin sonuç vermesi için uymak zorunda olduğu iki kural var. Küçük önerme olumlu olmalı ve büyük önerme tümel olmalıdır.

Birinci şeklin yapısına uygun olabilecek yalnızca dört mod vardır.

Birinci Mod, iki tümel olumlu öncülle yapılır. İkinci Mod, tümel olumlu ile tümel olumsuz öncüllerden oluşur. Üçüncü Mod, tikel olumlu ile tümel olumlu öncülden oluşur. Dördüncü Mod ise tikel olumlu ve tümel olumsuzdan oluşan kıyastır.

2. Şekil: Orta terimin iki öncülde de yüklemdir. Bu şeklin de iki kuralı var:

Birinci kural, öncüllerin nitelik yönünden yani olumluluk- olumsuzluk yönünden farklı olması gereklidir.

İkinci kural, büyük önerme tümel olmalıdır.

“Bütün kuşlar uçucudur.
Hiçbir insan uçucu değildir.
O halde hiçbir kuş insan değildir.”

İkinci şekilden dört mod doğru sonuç vermektedir.

Birinci mod tümel olumlu ve tümel olumsuz öncülden oluşur. İkinci Mod tümel olumsuzla tümel olumlu öncüllerden oluşur. Üçüncü Mod tikel olumlu iler tümel olumsuz öncüllerden oluşur. Dördüncü Mod ise tikel olumsuz ve tümel olumlu öncüllerden oluşan moddur.

3. Şekil: Orta terim her iki öncülde de konu olarak bulunur.

Üçüncü şeklin sonuç verebilmesi için uyulması gereken iki kural vardır: Küçük önerme olumlu ve sonuç ise daima tikel olmalıdır.

“Bazı bileşikler cisimdir.
Her bileşik sonradan olmadır.
Bazı cisimler sonradan olmadır.”

Üçüncü şekilde sonuç veren altı mod vardır.

Birinci Mod: İki tümel olumlu öncülden oluşur.

İkinci Mod: Küçük önerme tümel olumlu, büyük önerme ise tümel olumsuz olur.

Üçüncü Mod: İki olumlu öncülden oluşur.

Dördüncü Mod: Küçük önerme tikel olumlu iken büyük önerme tümel olumludur.

Beşinci Mod: Küçük önerme tümel olumlu ve büyük önerme ise tikel olumludur.

Altıncı Mod: Küçük önerme tümel olumlu ve büyük önerme tikel olumsuz olur.

4. Şekil: Orta terim küçük önermede konu, büyük önermede yüklem olarak gelir.

Burada da üç kural var. Yani bu üç kurala uyulduğu zaman bu şekil doğru sonuç verir.

Büyük önerme olumlu olursa küçük önerme tümel olmak zorundadır. Küçük önerme olumlu olursa sonuç tikel olmalıdır. Ve öncüllerden biri olumsuz olursa büyük önerme tümel olur.

“Her bileşik sonradan olmadır.
Her cisim bileşiktir.
Bazı sonradan olanlar cisimdir.”

Dördüncü şeklin sonuç veren beş modu vardır.

Birinci Mod: İki tümel olumlu öncülden oluşur.

İkinci Mod: Küçük önerme tümel olumlu büyük önerme tikel olumlu olur.

Üçüncü Mod: İki tümelden meydana gelip küçük önerme olumsuzdur.

Dördüncü Mod: İki tümelden meydana gelip büyük önerme olumsuzdur.

Beşinci Mod: Büyük önerme tümel olumlu ve öncülleri ise nitelik ve nicelik açısında birbirinden ayrıdır.

***

Kur’an-ı Kerim’de ilk üç kıyas ile ilgili örnekler vardır. Dördüncü şekille ilgili ise Kur’an-ı Kerim’de kıyas yok. O yüzden de İslâm âlimleri dördüncü şekle pek değer vermemişler. Diyorlar ki Kur’an’da böyle bir delil yok.

1. Şekle Bakara sûresi 258. âyeti örnek gösterilir:

“Güneşi Batıdan getirmeye güç yetiremeyen Rab değildir.
Sen (Nemrut) Güneşi Batıdan getirmeye güç yetiremiyorsun.
Sen Rab değilsin.”

2. Şekle, En’am sûresi, 76. âyeti örnek gösterilir.

“Bu yıldız geçip gidicidir.
Rabb, geçip-gidici değildir.
Bu yıldız Rabb değildir.”

Kıyas Çeşitleri

ab. Şartlı Kesin Kıyas: Öncüllerinden en az birisi bitişik yahut ayrık şartlı önermelerden olan kıyaslardır. “-se, -sa” ekleri kullanılır.

“Eğer şu cisim hareket ediyorsa o cisim canlıdır.
Şu cisim hareket ediyor.
O cisim canlıdır.”

Şartlı kıyaslar, öncüllerinin bitişik yahut ayrık oluşlarına göre iki kısma ayrılarak incelenebilir.

ab1. Bitişik Şartlı Kıyaslar: Bir öncülü bitişik şartlı, diğer öncülü ise yüklemli önermeden oluşan kıyaslardır.

“Eğer yerde ve gökte Allah’tan başka tanrılar olsaydı ikisinin düzeni de bozulurdu; (Enbiya. 21/22)
Yer ve göğün düzeni bozulu değildir;
Yerde ve gökte Allah’tan başka tanrılar yoktur.”

ab2. Ayrık Şartlı Kıyaslar: Büyük öncülü ayrık şartlı önermeden oluşan kıyaslardır.

Adem ya yazıyı yazacak ya da uyuyacaktır.
Adem uyumuştur.
O halde yazıyı yazmamıştır.

Not: Kıyas ile ilgili örnekler İbrahim Emiroğlu’nun “Klasik Mantığa Giriş” kitabından alınmıştır. Ayrıca Mantık Atölyemizde bu kitap işlenmektedir.