Mantık Atölyesi Ders Notları (5. Hafta)

Edebifikir-Mantık Atölyesi’nin beşinci dersi, 26 Ekim Cumartesi günü İstanbul Mostar Gençlik Derneği’nde gerçekleştirdi. Sulhi Ceylan bu derste; Önermeler bahsini ele aldı.

DERS NOTLARI

Önermeler

Önerme deyince aklımıza hüküm gelir. Önerme, hüküm bildiren cümledir. Yani bir cümle hüküm bildiriyorsa önerme ismini alır. Mesela, “Ah, herkes dersine çalışıp gelse!” cümlesi önerme değildir. Bu istek cümlesidir. Önerme, “bir hükmün dil ile ifadesidir. Hüküm ise iki fikir yani konu ile yüklem arasında bir ilişki kurmak, bir fikri diğerinde doğrulamak yahut reddetmektir.” Yani önerme, olumlu da olabilir, olumsuz da. “Öğrenciler çalışkandır.” olumlu bir önerme; “Öğrenciler çalışkan değildir.” olumsuz bir önermedir. İkisi de önermedir. “Bugün dersinize çalıştınız mı?” soru cümlesidir, önerme değil. Bunlara inşâî deniyor Arapçada. İstek, talep, dua, soru cümleleri önerme olmuyor.

Önermenin Unsurları

Önerme cümlesi üç kısımdan oluşuyor:

“1. Konu (mevzu): Kendisine hükmedilen terimdir.

2. Yüklem (mahmûl): Kendisi ile hükmedilen niteliktir veya sıfattır.

3. Bağ (rabıt): Konu ile yüklem arasındaki ilişkiyi belirleyen ektir.”

“Yağmur yağarsa yerler ıslanır.” Buradaki “yağmur yağar” konu oluyor. “-sa” eki bağ görevinde. “Yerler ıslanır” da yüklem. Dilbilgisindeki mantığı buraya uygulamayın. Burada mantık ilminin kuralları geçerli.

Bir önermenin doğruluğunu altı şekilde bilebiliriz.

1. Bir şeyin doğru olduğunu gözlemle biliriz. Örneğin; “İnsanlar uçamaz” dediğimizde bakarız ki uçan insan yok.

2. Deneyle. “Su yüz derecede kaynar.”

3. Tecrübeyle. “Yunus çok konuşuyor” dediğim zaman bunu her hafta deneye deneye tecrübe edinmiş oluyorum. Bu da bir bilgi doğrulama yöntemidir.

4. Matematiksel işlem.

5. Rivayet. Kitaplar vb.

6. Nas ile. Arapça bir kelimedir nas. Ayet ve hadislere nas denir. Mesela Allah Teâlâ diyor ki; “Cehennem vardır.” Bunu ben, gözlem, deney, tecrübe, matematiksel işlem veya rivayet ile bilebilir miyim? Hayır. Bunu direkt Allah bildirdiği için inanıyoruz.

Altı tane yöntem, bir önermenin doğru olup olmadığını ölçme yöntemidir. Bu mantıktan önceki durumdur. Bunlardan geçip sonra mantığa gelir. Mantık da bundan sonra kendi işlemini yapar.

Önerme Çeşitleri

1. Olumlu Önermeler: “Yüklemde bildirilen özelliğin yani sıfatın, konuda bulunduğunun onaylandığı önermelerdir.” Mesela; “Mantık dersi zordur.” Bu olumlu önerme. Çünkü, “-dır” ekiyle zorluk özelliğinin mantıkta bulunduğu onaylanmıştır.

2. Olumsuz Önermeler: “Yüklemde bildirilen niteliğin konuda bulunduğunun onaylanmadığı, reddedildiği önermelerdir.” Mesela; “İnsan dört ayaklı değildir” önermesi olumsuzdur. Çünkü, “değildir” ekiyle dört ayaklılık özelliğinin insanda bulunduğu onaylanmamıştır.

Yapıları Bakımından Önermeler

1. Basit Önermeler: “Yüklemli önermelerde tek hüküm (yargı) vardır.” Örneğin; “İlim faydalıdır.” Tek yüklem var, tek konu var. Konu, yüklem ve rabıttan oluşuyor.

Basit önermeler konunun niceliğine (tümel-tikel) göre çeşitlenir. Eğer önermenin konusu veya öznesi bir sınıfın tüm fertlerini içine alıyorsa, ona tümel önerme denir. “Bütün insanlar canlıdır.” Buradaki “bütün” tümeldir, olumlu tümel. “Hiçbir insan canlı değildir” dersem bu da tümel olur. Ama “değildir” ile bittiği için olumsuz tümel olur. Bir kısmını içine alıyorsa tikel önerme denir. “Bazı insanlar…” “Bazı” kelimesi direkt tikeldir. Önermenin konusu, tek bir bireye işaret ediyorsa tekil önerme denir. “Furkan canlıdır” dersem tekildir. Eğer konu nicelik belirtmiyorsa belirsiz önerme denir. Mesela; “Öğrenciler uykucudur.”

2. Bileşik Önermeler: Adından da anlaşılacağı gibi birleşmiş. Demek ki iki tane önerme var burada. İçlerinde birden fazla hükmü (yargıyı) taşıyan önermelerdir. Sonsuz sayıda olabilir. Dil bilgisi izin verdiği müddetçe gidilir. En son “-dır” ile bitmesi gerekir. Bir başka ifade ile, iki veya daha çok basit önermeden oluşan. Yani demek ki bileşik önermedeki bağlacı kaldırdığımız zaman en az iki önerme elde ederiz. Örneğin; “Hava yağmurlu ise rutubet fazladır” Burada iki önerme var. İlki, “hava yağmurludur”, ikincisi, “rutubet fazladır” Ama bu şart önermesi. Araya “ise” gelmiş, rabıt yani. Dolayısıyla bu bileşik önermedir. Genelde “ise, ve, ya, veya fakat, ancak” bağlaçları kullanılır. Bunları gördüğümüz zaman o önermeye bileşik önerme diyoruz.

Bileşik önermeler de kendi içinde bölümlere ayırılıyor

1. Şartlı (Koşullu) Önermeler: Yargı bir şarta bağlı. Şartlı önermelerde bağ kaldırıldığı zaman, iki tarafta birer terim değil, birer küçük cümle kalır, yani birer yargı kalır. Mesela; “Hava yağmurlu ise sokaklar ıslaktır” Bu, şartlı önermedir çünkü “ise” bağı kaldırıldığında “hava yağmurludur” ve “sokaklar ıslaktır” şeklinde iki cümle kalır.

Şartlı önermeler de kendi içinde bölümlere ayrılıyor.

a1. Bitişik Şartlı (Muttasıl) Önermeler: “Eğer şartlı önermede, mukaddem (önce gelen) ile tâlinin (sonra gelen) olumluda birleşmesi ve olumsuzda birleşmemesi ile hükmolunursa buna bitişik şartlı önerme denir.” Şartlı önermenin ilk önermesine mukaddem (ilk gelen, önde gelen) ikinci önermesine de tâli (yan, ayrıntı, ikincil olan) deniyor. Arada “-se, -sa, ise” var. “Eğer”, “şayet”, “her ne zaman” şart edatlarını gördüğümüz zaman bilelim ki şart cümlesidir. “Her ne zaman güneş doğarsa gündüz olur.” Buradan, “güneş doğmazsa gündüz olmaz” anlamı çıkar. İlk önerme ikinci önermeyi iltizam ediyor, gerekli kılıyor.

a2. Ayrık (Munfasıl) Şartlı Önermeler: “Mukaddem ile tâli arasında birbirini yok etme suretiyle hükmolunan önermelere denir”. “ya” / “ya da” ile ifade edilir. “Ya böyledir ya da böyledir.” Başka bir şekilde; “Eğer böyleyse, diğeri yanlıştır. Eğer diğeri doğruysa ilki yanlıştır” Dolayısıyla bir önerme diğer önermeyi yok ediyor. Buna da ayrık deniyor.

3. Bağlantılı Önermeler: “Birbirlerine tasdik veya inkâr bağlacı ile bağlanan, önermelerdir.” Mesela; “Ali ve Ahmet çalışkandır.” Buradaki “ve” aynı konuyu birbirine taşıyor.

4. Nedenli Önermeler: Sebep belirten önermelerdir. “Öğrenciler çalışıyor, çünkü hoca çalışmayanı azarlıyor.”

5. Göreli Önermeler: İzafet sözkonusu burada. Eğer burada bir baba varsa oğul da vardır. Gündüzse güneş vardır.

6. Ekli Önermeler: “Fakat”, “mamafih” gibi kelimeler, gördüğümüz zaman ekli önermeler olduğunu anlayacağız.

Modal (Kip) Önerme

“Bir önermede bazen konu ile yüklem arasındaki ilişki bir kayıtla kayıtlanır ki, o kayda önermenin kipliği denilir.” Modale kip de deniliyor. “Kiplik, bir yargı üzerine verilen yargıdır. Kiplik, bir önermenin işaret ettiği şeyin gerçek, zorunlu veya mümkün olup olmaması hâlidir. Bir önermenin kipliği, önerme içerisinde geçen bir kelimeden, bir zarf veya sıfattan anlaşılabileceği gibi, yüklemden de anlaşılabilir. ‘Sokrates iyi tartışıyor’ önermesinde hüküm, ‘iyi’ ile bir kayıt altına alınmış. Kiplik, bu anlamda önermeye birleşen herhangi bir zarf olabilmektedir.” İslâm mantıkçılar, kipliğin üç türlü olduğunu söylemiş: Vücub (zorunluluk), imkân ve imtina (imkânsız).

“Ateş sıcaktır” dersek burada zorunluluk ifade eder. Çünkü ateşin sıcaklığını kendisinden ayıramayız. Ateş ve sıcaklık birdir. Bu zorunludur. Bu modal önermede zorunluluğa denk geliyor. “Ateş sönücüdür” Bu ne anlama geliyor peki? Sönebilme ihtimali vardır. Burada yüklem imkân belirtiyor. Modal önermelerde yüklemden anlıyoruz daha çok. “Ateş soğuktur” Ateşin, soğuk olma ihtimali mümtenidir, imkânsızdır. Burada ateşin soğuk olmayacağını bildiğimiz için imkânızdır diyoruz.

Yüklemden yola çıkarak önermeyi çeşitlendirmiş olduk. Az önce tümel, tikel, tekilden yola çıktık. “Bütün insanlar…” dedik. İşte bu tümel önermeydi. Yani, konusunun sayısına bakarak ele aldığımız zaman “tümel, tikel, tekil” önerme oluyor; yüklemine ve cümle içinde bulunan zarflara baktığımız zaman modal önermeler oluyor.