Cemil Meriç’in “Kamus namustur” sözünü sanırım duymayan az kişi vardır. Elbette kamuslar yalnızca genel olarak Türk dili için değil Türkçe’nin içerisinde hayat bulan yahut bulmasını arzuladığımız her türden ilmi disipline ait dil için de bir namus meselesidir. Bu disiplinler içerisine elbette felsefe de dâhildir. Tanzimat sonrası dönemden itibaren karşılaşmaya başladığımız modern anlamda telif-tercüme felsefe sözlükleri çok büyük oranda batı felsefesinin kavram, akım ve şahıslarını konu edinmektedir. Bununla birlikte, bir kısmının İslam felsefesine ve Ortaçağ Hristiyan felsefesine ait madde başlarına da yer verdiği görülmektedir. İlerleyen satırlarda bahse konu felsefe sözlükleri arasında kapsamı geniş ve nitelik açısından nispeten daha önde olan bazı eserlerden kısaca bahsedecek, bazılarına ise atıfta bulmakla yetineceğiz. Bu ameliyeye, Recep Alpyağıl’ın yayına hazırladığı ve kısa bir zaman önce yayımlanmış, gerek felsefe sözlüklerimize gerekse Türkçe’de felsefî dilin oluşmasına katkıda bulunan çalışmalara yönelik bir antoloji hüviyetindeki kıymetli esere işaret ederek başlamak yerinde olacaktır: Recep Alpyağıl, Türkçenin Gelişim Aşamaları ve Felsefe Sözlüklerimiz I (1851-1952), I (1954-1975), İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
Genel Felsefe Sözlükleri:
Ahmet Cevizci, Paradigma Felsefe Sözlüğü: Bu eser, Türkçe en geniş felsefe sözlüklerinden biridir. Çoğunluğunu Modern Batı felsefesine ait olanların oluşturduğu madde başları arasında İslam felsefesine, Ortaçağ Hristiyan felsefesine ve Uzak Doğu felsefesine ilişkin madde başlıkları da bulunmaktadır. Sözlük maddeleri tek bir yazar tarafından kaleme alınmıştır. Eğer yalnızca bir tane sözlük alabilme imkânınız varsa önceliğiniz bu olabilir.
Abdülbaki Güçlü, Erkan Uzun, Felsefe Sözlüğü: Bu çalışma da bir öncekiyle benzer niteliklere sahiptir. Yalnız İslam felsefesine ve Ortaçağ Hristiyan felsefesine dair madde başlıkarı daha azdır.
Ş. Teoman Duralı, Kutadgubilig Türkçenin Felsefe-Bilim Sözlüğü: Türkçe içerisinde bir felsefe dili inşa edebilmek gibi mühim bir gayesi bulunan eser, özellikle felsefe terimlerinin doğru-doğruya yakın Türkçe karşılıklarını görebilmek açısından büyük önemi haizdir. Ne var ki sözlük tamamlanmamış olup yazarın üzerindeki çalışmaları devam etmektedir. Matbu eserin son maddesi “Düzentanımazlık”tır.
Süleyman Hayri Bolay, Felsefe Doktrinleri ve Terimleri Sözlüğü: Bu sözlük, içerdiği 170 maddeyi tatmin edici derecede izah ediyor olması nedeniyle kıymetli bir çalışmadır. Her ne kadar içerdiği madde sayısının azlığı nedeniyle diğerlerine nispetle biraz daha mütevazı olsa da felsefe öğrencilerinin eli altında bulunmasında fayda vardır.
Yukarıda saydıklarımızın yanına Orhan Hançerlioğlu, Bedia Akarsu ve Afşar Timuçin gibi isimlerin hazırladıkları, her biri çok büyük oranda Modern ve Çağdaş Batı felsefesine dair madde başlıkarı içeren sözlükleri de ilave edebiliriz. Bu genel sözlüklerin yanında elbette felsefenin belirli bir dönemde, yörede, medeniyette ve filozofta belirdiği şekline yönelik müstakil sözlük çalışmaları da bulunmaktadır. Biz bu bağlamda yalnızca Yunan felsefesine ve İslam felsefesine dair şu çalışmaları zikretmekle yetinmek istiyoruz:
Francis E. Peters, Antik Yunan Felsefesi Terimleri Sözlüğü: Eser, tercümesinin güzelliği yanında, Hakkı Hünler’in madde başlarına eklediği ilgili kavramın farklı dillerdeki ve bu arada da Osmanlı Türkçesi’ndeki karşılıklar nedeniyle de önemli hale gelmektedir.
Mehmet Vural, İslam Felsefesi Sözlüğü: Müstakil olarak İslam felsefesinin kavram, akım ve filozofları hakkında bilgi edinebilmek için başlangıç düzeyinde önemli bir çalışmadır.
Aygün Akyol ve diğerleri, İslam Felsefesi Tanımlar Sözlüğü: Eser, içerdiği maddelerin doğrudan İslam filozoflarının eserlerinde yer verdiği tanımlar ve açıklamalardan hareketle oluşturulmuş olması nedeniyle hem önemlidir hem de bir önceki eserden farklı niteliktedir.
İbrahim Aksu
